نصرالله غفاری صدقیانی

برداشت گندم و جو از سطح زمین‌های کشاورزی آذربایجان غربی که تمام می‌شود بقایای خرمن‌های طلایی همچنان در کنار جاده ها خودنمایی می‌کند ولی در برخی نقاط آتش زدن زمین‌ها که حاصل باورهای سنتی و غلط از گذشته است، نفس خاک را گرفته و این زمین‌های حاصلخیز را تبدیل به تلی از خاکستر می‌کند.

حفظ سلامت خاک و کاهش فرسایش آن، به عنوان یکی از منابع مهم در امر کشت و زرع و کشاورزی پایدار همواره مورد توجه کارشناسان بوده است و سعی شده به روش‌های مختلف از جمله خاک ورزی حفاظتی و برنامه‌های متنوع آموزشی در راستای صیانت از خاک حرکت شود.

کارشناسان معتقدند جلوگیری از شخم عمیق و مکرر و حفظ بقایای گیاهی در سطح خاک (به عنوان یک پوشش محافظ) از جمله راه‌هایی است که به حفظ رطوبت خاک، افزایش مواد آلی، کاهش مصرف آب و انرژی و بهبود ساختار خاک کمک می‌کند و با حفظ بقایای گیاهی در سطح خاک، این مکان‌ها به زیستگاه‌های طبیعی برای میکروارگانیسم‌ها و سایر موجودات خاکزی تبدیل می‌شود که برای پوکی و حاصلخیزی آن بسیار ضروری است.

اما سالهاست که به رغم تلاش و تبیین کارشناسان بخش کشاورزی در آذربایجان‌غربی و به رغم صدور اطلاعیه‌های متعدد ترویجی در زمینه حفاظت از خاک، آتش زدن اراضی بعد از برداشت گندم، جو و کلزا صحنه آزار دهنده‌ای است که به چشم می‌خورد که علاوه بر اینکه زخمی بر پیکره خاک است، برای محیط زیست هم عواقب نامطلوبی دارد.

یکی از کشاورزان ارومیه‌ای ساکن در روستای چنقرالوی پل که اغلب کشاورزانش مزارع این منطقه را به بهانه‌های مختلف و برخی اعتقادات غلط گذشته طعمه حریق می‌کنند در این باره به خبرنگار ایرنا می‌گوید: هنگام برداشت، بقایای بسیاری روی خاک پخش می‌شود و زمان جمع آوری آن کم و همچنین پرهزینه است و برای راحتی و تسریع در کار اغلب زارعان زمین‌ها را آتش می‌زنند.

آماده شدن سریع زمین برای کشت دوم و پاییزه از مهمترین دلایل این کار غیر علمی است که از زبان این کشاورز می‌توان شنید ولی اینکه آیا مبنای این اقدام صحیح بوده یا نه، نیازمند بررسی کارشناسی و همچنین آسیب شناسی است.

از یکی دیگر از کشاورزان که دارای واحد دامداری در این روستاست علت این آتش زدن بقایای خرمن‌ها را جویا شدم؛ وی با بیان اینکه عجله برای کشت دوم یکی از این علت‌هاست، می‌گوید: زمان محدود است و آماده کردن خاک برای کشت دوم و پاییزه برای کشاورزان که توان مالی کمی دارند، دارای اهمیت زیادی است.

محمد رضا صمدی اظهار می‌کند: هزینه بر بودن شاید مهمترین علت باشد ولی به آتش کشیدن ساقه گیاهان برای بنده که دامداری دارم و تغذیه زمستانی دام‌ها از این بقایای موجود است، کار معقولی نیست؛ چرا که تهیه کاه در زمستان با توجه به خشکسالی‌های اخیر بسیار مهم و دارای ارزش بالایی است.

به گفته وی حتی برخی کشاورزان معتقدند با این کار آفت و علف‌های هرز هم از بین می‌روند در حالیکه ریشه علف هرز و بسیاری از آفت‌ها در دل خاک همچنان وجود دارد.

وی می‌گوید: بارها کارشناسان و مهندسانی از جهاد کشاورزی برای اطلاع‌رسانی و جلوگیری از این موضوع به روستا آمده‌اند ولی همچنان این اعتقاد به آتش زدن زمین در میان برخی روستاییان باقی است.

آتش زدن زمین‌های کشاورزی پایداری خاک را تهدید می‌کند

آذربایجان غربی داری بیش از ۸۴۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی و باغی است که ۱۲۰هزار هکتار از آن باغ و بقیه زمین زراعی است. سالانه بیش از ۳۰۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی در این منطقه به کشت گندم اختصاص می‌یابد که به صورت پاییزه برای کاهش مصرف آب و همچنین استفاده از آب سبز، کشت می‌شود.

محصول کشت شده در اواخر بهار بوسیله کمباین و انواع ماشین ـآلات برداشت می‌شود. گفتنی است بخشی از ماشین آلات استان در این زمینه فرسوده هستند و از استان‌های دیگر مالکان کمباین و ادوات برای برداشت محصول به این منطقه رهسپار می‌شوند.

معاون تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی در این باره به خبرنگار ایرنا می‌گوید: با این اقدام میکرو ارگانیسم‌ها و حشرات موجود در خاک از بین می‌روند و باعث می‌شود تا پوکی خاک از بین رفته و تراکم خاک افزایش یافته و پایداری آن تهدید شود.

علی دیانتی با بیان اینکه باید ۳۰ درصد از بقایای گیاهی در خاک بماند معتقد است که در تمام کلاس‌های ترویجی معایب این کار تبیین می‌شود ولی برخی کشاورزان براین باور قدیمی پافشاری دارند.

باید ۳۰ درصد از بقایای گیاهی در خاک بماند و در تمام کلاس‌های ترویجی معایب این کار تبیین می‌شود ولی برخی کشاورزان براین باور قدیمی پافشاری دارند.

وی می‌گوید: زارعان دلایل متعددی برای این اقدام غیر علمی دارند؛ کاشتن ذرت علوفه‌ای در گندم زارها بعد از برداشت محصول یکی از دلایل این اقدام است که برای شخم زدن‌های راحت و کم هزینه به این کار اقدام می‌شود.

معاون تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی اضافه می‌کند: سوزاندن بقایای گیاهی بعد از برداشت محصول از سطح مزارع، باعث از بین رفتن مواد ارزشمند خاک، افزایش شوری خاک زراعی، آلودگی آب و هوا و محیط زیست شده و سبب تخریب شدید مواد مغذی در سطح خاک می‌شود که همین امر فقیر شدن خاک را در پی خواهد داشت.

وی معایب این اقدام را علاوه بر نابودی موجودات مفید زمین کشاورزی، کاهش رطوبت خاک می‌داند و بر این باور است که لطمات جبران‌ناپذیری به مزارع و خاک‌های کشاورزی و مواد آلی خاک وارد می‌کند.

سوزاندن علف‌ های هرز و بقایای گیاهی اراضی کشاورزی تخلف است

رییس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان ارومیه هم در این باره به خبرنگار ایرنا می‌گوید: سوزاندن علف‌های هرز و بقایای گیاهی اراضی کشاورزی بعد از برداشت محصول ممنوع بوده و در صورت مشاهده و هرگونه گزارش دریافتی، اعلام جرم از سوی محیط زیست شهرستان علیه متخلفان انجام می‌شود.

مختار خانی اضافه می‌کند: با توجه به فصل برداشت محصولات کشاورزی، بعضی از کشاورزان اقدام به سوزاندن بقایای محصولات کشاورزی می‌کنند در حالیکه آتش زدن بقایای گیاهی مضراتی را در بر دارد که از جمله آن بیماری‌ های تنفسی، آلودگی زیست محیطی، سرایت آتش سوزی به مزارع برداشت نشده، کاهش حاصلخیزی خاک، کاهش و از بین رفتن جانوران مفید خاک است.

وی می‌گوید: آتش زدن کاه و کلش بعد از برداشت محصول طبق ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی و ماده ۲۰ قانون هوای پاک ممنوع بوده، جرم تلقی شده و متخلفان با تشکیل پرونده قانونی به مراجع قضایی معرفی خواهند شد.

خانی خاطرنشان می کند: اداره جهاد کشاورزی با برگزاری جلسات توجیهی برای کشاورزان و آموزش روش‌های جایگزین می‌تواند در کاهش این معضل کمک شایانی کند.

وی از کشاورزان خواست از آتش زدن بقایای گیاهی که دارای تبعات منفی بسیار زیادی است، خودداری کنند و با انجام عملیات شخم و دیسک نسبت به حذف علف‌های هرز خشک حاشیه مزارع خود اقدام کنند.

ریشه این باور قدیمی غلط از کجاست؟

در دهه ۱۹۸۰ با مکانیزه شدن کشاورزی و تغییرات در بازار کار، استفاده از کمباین برای برداشت محصول رایج شد و جایگزین اقدام سنتی شد. این امر پیامد بزرگی داشت، زیرا برداشت محصولات باماشین آلات، بقایای گیاهی بسیاری را در مزرعه باقی می‌گذارد، در حالی که در برداشت سنتی و دستی این اتفاق نمی‌افتاد.

معاون تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی با تایید این مطالب می‌گوید: این امر دو گزینه پیش روی کشاورزان قرار می‌داد یا بقایای گیاهی باقی مانده را با استفاده از ماشین‌هایی قطع و جمع آوری کنند یا آن را بسوزانند، که گزینه دوم به دلیل سهولت و ارزان بودن، ارجحیت بیشتری دارد.

به گزارش ایرنا آذربایجان غربی استانی با اقتصاد مبتنی بر تولید کشاورزی با ارزش افزوده پایین است و هنوز صنعت و تجارت نتوانسته در این منطقه جایگاه مطلوب خود را باز یابد. به همین علت سیاست‌های دولت در خرید تضمینی گندم و کلزا موجب شده تا کشاورزان استان بلافاصله بعد از پایان برداشت محصول برای کسب سود بیشتر اقدام به پاکسازی مزارع کرده و کشت سیفی جات و ذرت علوفه ای را جایگزین آن کنند.

با توجه به این که آتش زدن مزارع گندم، جو و کلزا پس از برداشت محصول نه تنها هزینه چندانی ندارد، بلکه عاملی در مسیر شتاب بخشی و اقدام سریع در زمینه آماده سازی زمین برای کشت دوم است.

به نظر می‌رسد در این خصوص کشاورزانی که دست به این اقدام می‌زنند، همچنان نیازمند آگاهی نسبت به این اقدام تخریبی هستند و مراجع ذیصلاح از جمله جهادکشاورزی باید این نوع اقدامات را به صورت مستمر در دستور کار خود قرار داده تا آتش زدن مزارع برای همیشه در حوزه کشاورزی آذربایجان‌غربی از میان برود.