نیمه شب ۱۷ اردیبهشت ۱۳۰۹ شمسی زلزله در حالی شهر دیلمقان یا سلماس امروزی را در نوردید که روز قبل آن، یک زلزله ۵٫۵ ریشتری ترس در دل مردم این شهر انداخته بود .
دیلمقان آن روزها شامل کهنه شهر و بخشها و روستاهای سلماس بود که در نیمه شب با زلزله شدیدی به ویرانه تبدیل شد .
پس از گذشت حدود پانزده ساعت از زمین لرزه صبح روز قبل یعنی زلزله ای ۵٫۵ ریشتری در ساعت ۱۰ صبح سه شنبه ۱۶ اردیبهشت، تقریبا ۱۵ نفر از مردم روستاهای قصبه دیلمقان آن زمان کشته شدند .
به دنبال این زمین لرزه فرمانده ارتش دیلمقان از مردم خواست تا این شب در مکانهای مسقف نخوابند و در پادگان هم این مهم را خود اجرا ﻛﺮﺩ اما انهایی که شب خانه ماندن اکثرا کشته شدند
در چشم به هم زدنی زلزله ای مهیب۷/۲ریشتری سکوت و سیاهی شب ۱۷ اردیبهشت را در دیلمقان شکست و فاجعه ای تلخ به بار آورد .
زلزله در تبریز و خوی و ارومیه و حتی کشورهای همسایه هم احساس شد و با تلگراف به شهرهای اطراف خبر داده شد .
در همان لحظات اول وقوع زلزله هـمه دیلمقان و روستاهای اطرافش با خاک یکسان شده اند و از هـمه جا صدای ناله و فریاد به گوش می رسید .
با وجود تلفات سنگین هـمه کسانی که زنده مانده بودند دل نگران عزیزانشان بودند؛ از همین رو با امکانات ۹۲ سال قبل به کمک کسانی که در زیر آوار مانده اند شتافتند و ارتش نیز در اسرع وقت به کمک مردم در زیر آوار مانده آمد .
دکتر حسینقلی صفی زاده و افراد زیادی که اسمشان در تاریخ ثبت نشده به کمک مردم می شتابند، تا آنجا که دکتر صفی زاده بعد از چند روز مداوم مداوای مجروحان خود نیز جان عزیزش را در این راه نثار میکند .
اکثر روستاهای سلماس ۱۰۰درصد تخریب شدند و تعداد زخمی ها و کشته شدگان بیش از تصور بود و به همین جهت صبح روز بعد از جای جای آذربایجان به کمک مردم سلماس میشتابند ادارات شیرو خورشید وقت با امکانات اندک آن زمانشان پای کار آمدند و هییت های متعددی از تبریز و ارومیه جهت کمک رسانی خود را به دیلمان که به تلی از خاک و خاکستر تبدیل شده بود، رساندند .
مردم دیلمان و روستاها کم کم مشغول دفن اموات خود میشوند؛ تعداد کشته ها ۲۵۰۰ نفر است و آنچه واضح بود شهر به این زودی ها سرپا نخواهد ایستاد و دل سلماسیها و دیلمقانیها و کهنه شهریها و روستاهای اطراف شهر تا مدتهای مدید التیام نخواهد یافت .
بعد از حدود سه ماه مهندس اسداله خاور زمین طرح اولیه سلماس نوین را در ۵ کیلومتری دیلمقان طراحی میکند و شهر جدید سلماس شامل ۱۸ خیابان و ۴ میدان، ۴ خیابان ۳۰ متری و بقیه ۲۰ متری و روستای مغانجوق هم با نقشه شطرنجی بنا میشود و با تشکیل کمسیون إعمار زمین جهت احداث خانه در اختیار مردم قرار داده می شود .
ریاست این کمسیون با میرزا مهدی ناصر هییت بود که از ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۳ شاید بتوان بعنوان اولین شهردار سلماس از ایشان نام برد .
در این زلزله اکثر آثار باستانی سلماس از جمله حصار ۴ متری شهر دیلمقان، مساجد و بقاع قدیمی و عبادتگاه‌های مسیحیان، مناره قرون وسطایی میرخاتون در کهنه‌شهر، پلهای قدیمی از بین رفت. این زلزله که بزرگی آن را بربریان (۱۹۷۴)۷/۴=M و موسسه ژیوفیزیک ۷/۲=M برآورد کرده‌است یکی از مخربترین زلزله‌های آذربایجان و شاید منطقه خاورمیانه می‌باشد به‌طوری‌که سال ۱۹۳۰در تاریخ زلزله‌شناسی به نام ۱۹۳۰سلماس ثبت شده‌است.
و حالا بعداز ۹۲ سال هنوز داغ دل دیلمقانیها و سلماسیها و بخشهای دیگر سلماس تازه است و تصور عمق فاجعه در این حادثه بزرگ هم دل آزار است چه برسد به تجربه کردنش .
خبرنگار ارویل با توجه به وقوع زلزله های متعدد در خوی،ترکیه و سوریه مصاحبه ای با دکتر ملک زاده،مرد نام آشنای علم ژیوفیزیک ترتیب داده است که در ادامه می آید:
-با توجه به وقوع ۲ زلزله بزرگ در ترکیه برخی احتمال ارتباط آنها با زمین لرزه اخیر خوی را مطرح کردند و برخی دیگر شایعه زلزله قزیب الوقوع بزرگ را در تبریز،ارومیه و تهران مطرح کردند،از لحاظ علمی این وقایع و شایعات را چگونه ارزیابی میکنید؟
زلزله تولید امواج طبیعی در اثر شکستن سنگهای سخت زیر زمین در اثر فشار صفحات زمین است. این امواج دارای انرژی هستند که با دامنه موج ارتباط مستقیم دارند. موج اولیه زلزله p نام دارد که باعث لرزش افقی ساختمان می شود و چندان مخرب نیست. پس از چند لحظه و ثانیه دومین موج به نام S می رسد که عمودی است و سبب کنده شدن ساختمان از زمین می شود. این امواج در حدود هزار کیلومتر بعد به امواج رایلی و لاو تبدیل می شوند.
همچون مرزهای کشورها و استانها در زلزله شناسی هم مرزهای صفحات و میکرو صفحات را داریم که این مرزها همان گسلهای بنیادی هستند و در داخل صفحات وجود گسلها گسل محلی هستند.
در آذربایجان دو گسل بنیادی داریم… گسل شمال تبریز که از میانه شروع پس از عبور از بستان آباد از شمال شهر تبریز عبور کرده پس از عبور از کوههای میشو دو شاخه شده به سلماس و شاخه اصلی از خوی به چالدران رفته وارد ترکیه شده به گسل شمال آناطولی می پیوندد… اینگسل بسیار مخرب می باشد و پتانسیل آن بیش تز هفت درجه می باشد. در تاریخ بیش از چهار بار شهر تبریز در اثر فعالیت این گسل با خاک یکسان شده… بنابراین ریسک زلزله در این شهر بسیار بالاست
گسل بنیادی دوم از جنوب شهرستان اورمیه وارد ایران شده و نمود ان بیشتر در استان کرمانشاه دیده شده که زلزله های اخیر آن منطقه ناشذی از این گسل هست… طرف دیگر همین گسل بنیادی زلزله اخیر ترکیه را بوجود آورد. این گسلهای بنیادی در اثر حرکت صفحه عربستان به شما ایجاد می شود و در هر سال حداقل دو سه سانتیمتر پیشروی دارد.
با توجه به این توصیفات زلزله اخیر ترکیه چون در اثر فعالیت گسل بنیادی شرق ترکیه بوجود امده این گسل تاثیری در آذربایجان نخواهد داشت چون ایالت زلزله ای زلزله ترکیه با آذربایجان متفاوت است.
با توجه به اصل عدم امکان پیش بینی زلزله و رصد آن با توجه به رفتار های تاریخی زمین،نوع و حرکت صفحات زمین،احتمال زلزله بزرگ در شهرستان سلماس با توجه به اینکه حضرتعالی در حوزه تاریخ و زلزله شناسی مطالعات و پژوهش های گسترده دارید،وجود دارد یا خیر؟دوره بازگشت زلزله در سلماس با توجه به زلزله مهیب ۱۳۰۹ دیلمقان چند سال می باشد؟آیا گسل های سلماس از زلزله های خوی و ترکیه تاثیر می پذیرد؟
هر چقدر زلزله بزرگتر باشد دوره بازگشتش هم بیشتر خواهد شد بنابراین با توجه به اینکه گسل شمال و جنوب سلماس محلی هستند دوره بازگشتشان طولانیست و از نظر علم زمین شناسی زلزله ای بزرگ برای سلماس محاسبه نشده است و با توجه به اینکه گسل شمال و جنوب سلماس شاخه فرعی است بنابراین زلزله بزرگی برای سلماس فعلا پیش بینی نمی شود
تقریبا در تمامی مطالب خود به رعایت اصول ساخت و ساز مهندسی اشاره داشته اید و با توجه به زلزله های اخیر در خوی و ترکیه شاهد خسارت به برخی ساختمان های جدید الاحداث که طبعا مهندسی ساز نیز می باشند بودیم،مردم کدام استاندارد هارا رعایت کنند تا ساختمان هایشان مقاومت حداقلی در مقابل زلزله های بزرگ را داشته باشد؟
کل آذربایجان زلزله خیز است که من اینرا در کتابم اورده ام. برای مقابله با زلزله فقط و فقط توجه به اصول مهندسی زلزله است و در سطح کلی وظیفه شهرداری ها ، ادارات مسکن و شهرسازی است که مطالعات ریزپهنه بندی زلزله شهرهای آذربایجان را تکمیل کرده و در اختیار مهندسین و مسولین تصمیم گیر قرار دهند